Xuân canh, Hạ vân, Thu thu, Đông tàng
trích dẫn trên được hiểu như sau: “Xuân thì canh tác, hạ thì nhổ cỏ, thu thì thu hoạch, đông thì cất giữ”. Công việc và các hoạt động của người thời xưa đều được sắp xếp dựa vào tiết khí, bốn mùa đều không để trễ thời của nó thì thóc lúa ăn không hết. Vậy tiết khí là gì? có bao nhiêu tiết khí? và tên tiết khí có ý nghĩa gì? 24 điểm đặc biệt trên quỹ đạo của Trái Đất xung quanh Mặt Trời, mỗi điểm cách nhau 15° có ảnh hưởng gì?
| Kinh độ Mặt Trời | Tiết | Ý nghĩa | Ngày dương lịch |
| 315° | Lập xuân | Bắt đầu mùa xuân | 4 tháng 2 |
| 330° | Vũ thủy | Mưa ẩm | 19 tháng 2 |
| 345° | Kinh trập | Sâu nở | 5 tháng 3 |
| 0° | Xuân phân | Giữa xuân | 21 tháng 3 |
| 15° | Thanh minh | Trời trong sáng | 5 tháng 4 |
| 30° | Cốc vũ | Mưa rào | 20 tháng 4 |
| 45° | Lập hạ | Bắt đầu mùa hè | 6 tháng 5 |
| 60° | Tiểu mãn | Lũ nhỏ, duối vàng | 21 tháng 5 |
| 75° | Mang chủng | Chòm sao tua rua mọc | 6 tháng 6 |
| 90° | Hạ chí | Giữa hè | 21 tháng 6 |
| 105° | Tiểu thử | Nóng nhẹ | 7 tháng 7 |
| 120° | Đại thử | Nóng oi | 23 tháng 7 |
| 135° | Lập thu | Bắt đầu mùa thu | 7 tháng 8 |
| 150° | Xử thử | Mưa ngâu | 23 tháng 8 |
| 165° | Bạch lộ | Nắng nhạt | 8 tháng 9 |
| 180° | Thu phân | Giữa thu | 23 tháng 9 |
| 195° | Hàn lộ | Mát mẻ | 8 tháng 10 |
| 210° | Sương giáng | Sương mù xuất hiện | 23 tháng 10 |
| 225° | Lập đông | Bắt đầu mùa đông | 7 tháng 11 |
| 240° | Tiểu tuyết | Tuyết xuất hiện | 22 tháng 11 |
| 255° | Đại tuyết | Tuyết dầy | 7 tháng 12 |
| 270° | Đông chí | Giữa đông | 22 tháng 12 |
| 285° | Tiểu hàn | Rét nhẹ | 6 tháng 1 |
| 300° | Đại hàn | Rét đậm | 21 tháng 1 |
Các vị trí tọa độ nhất định của Mặt Trời sẽ được gọi là tiết khí. Nói theo cách khác là 24 điểm đặc biệt trên quỹ đạo chuyển động của Trái đất quanh Mặt trời, mỗi điểm cách nhau 15 độ(tương đương 15 ngày). Hiểu biết 24 tiết khí có ích trong việc xem xét thời tiết, còn có ý nghĩa trong việc định ngày tốt, ngày xấu, xem những việc nên làm hay không nên làm theo lịch.
Tên gọi, ý nghĩa của 24 tiết khí trong năm.
| 8 tiết khí biểu thị sự nóng lạnh thay đổi cho nhau | Lập Xuân, Xuân Phân; Lập Hạ, Hạ chí; Lập thu, Thu Phân; Lập Đông, Đông Chí. |
| 7 tiết khí biểu thị cho sự liên quan đến mưa, nước | Vũ Thủy, Cốc Vũ, Bạch Lộ, Hàn Lộ, Sương Giáng, Tiểu Tuyết, Đại Tuyết. |
| 5 tiết khí biểu thị cho nhiệt độ thay đổi | Tiểu Thử, Đại Thử, Xử Thử, Tiểu Hàn, Đại Hàn. |
| 4 tiết khí biểu thị cho sự vật, hiện tượng | Kinh Trập, Thanh Minh, Tiểu Mãn, Mang Chủng. |
1. Mùa Xuân.
Tiết Lập Xuân
Đây là thời điểm được ‘mong chờ’ nhất trong năm bởi khi mùa xuân đến cũng là lúc một năm mới bắt đầu, cây cối sinh sôi nảy nở, vạn vật sẽ bước vào một chu kì tuần hoàn mới cho sự sống của mình. Tiết khí này xuất hiện khi mặt trời nằm ở vị trí 315 độ, thường rơi vào ngày mùng 4 hoặc mùng 5 tháng 2 dương lịch.
Tiết Vũ Thủy
Có lẽ đây là khoảng thời gian ‘u ám’ nhất trong năm với những trận mưa liên tiếp, tiết trời ẩm ướt, thường không có nắng. Kéo theo đó là hiện tượng nồm nhà rất khó chịu. Chắc chắn hầu như không có ai ‘mong chờ’ đến khoảng thời gian này. Tiết Vũ thủy thường rơi vào ngày 19 hoặc 20 tháng 2 dương lịch hàng năm, khi mặt trời chạm mốc 330 độ.
Tiết Kinh Trập
Ngày bắt đầu tiết Kinh trập thường diễn ra vào khoảng ngày 5 hay 6 tháng 3 dương lịch và kết thúc vào khoảng ngày 20 hay 21 tháng 3 , khi Mặt Trời ở xích kinh 345 độ. Tiết Kinh trập hay còn gọi là tiết ‘sâu nở’ bởi thời điểm này là lúc sâu bọ ‘hoành hành’, cây cối bắt đầu phát triển, nảy mầm tạo cơ hội cho sâu bọ, côn trùng sinh sôi kí sinh trên cây cối.
Tiết Xuân Phân
Đây là thời điểm giữa mùa xuân. Theo khoa học phương Tây xuân phân là thời điểm bắt đầu mùa xuân tại Bắc bán cầu, Mặt Trời xuất hiện trên “thiên xích đạo” (Mặt Trời ở gần xích đạo nhất) và đi lên hướng Bắc. Do vậy sẽ gây nên hiện tượng ngày dài đêm ngắn, bước qua cái lạnh mùa đông sẽ là thời điểm nắng ấm. Theo quy ước, tiết Xuân phân thường bắt đầu từ khoảng ngày 20 hay 21/3 và kết thúc vào khoảng ngày 4 hay 5/4 dương lịch, mặt trời ở vị trí 0 độ.
Tiết Thanh Minh
Theo cách tính của lịch âm, tiết thanh minh thường sẽ rơi vào khoảng thời gian từ ngày 4 hoặc 5 của tháng 4 (sau khi kết thúc tiết xuân phân) và kết thúc vào khoảng ngày 20 hoặc 21 tháng 4 theo dương lịch hàng năm. Mặt trời khi đó ở vị trí 15 độ. Thời gian này có thời tiết đẹp, trong lành, khí hậu ấm áp, mát mẻ rất phù hợp để mọi người đi cúng thanh minh.
Tiết Cốc Vũ
Tiết Cốc Vũ được mở đầu bằng những cơn mưa đầu mùa, với những trận mưa như trút nước. Đây cũng chính là báo hiệu cho thấy thời tiết đang chuyển dần sang mùa hạ. ‘Cốc’ trong Cốc vũ được hiểu là ngũ cốc, lương thực. Nhờ những trận mưa rào ấy, cây cối sẽ sinh sôi, lương thực tràn trề, mọi vật đều trở nên tươi tốt. Tiết khí này xuất hiện khi mặt trời ở hướng 30 độ, thường rơi vào ngày 20 hoặc 21/4 dương lịch.
2. Mùa Hạ.
Tiết lập Hạ
Tiết Lập hạ được dự đoán có thể rơi vào ngày 6/5 hoặc 7/5 dương lịch khi mặt trời ở vị trí 45 độ. Cũng giống như tiết lập xuân, đây là thời điểm bắt đầu ‘chớm’ hạ, nhiệt độ có sự thay đổi, nóng dần lên và thường xuyên xảy ra mưa lớn, sấm chớp. Đây cũng là môi trường lí tưởng để cây cối phát triển, tươi tốt hơn nhờ có mưa.
Tiết Tiểu Mãn
Theo quy ước, tiết tiểu mãn là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 21 hay 22 tháng 5 khi kết thúc tiết lập hạ. Mặt trời khi ấy ở vị trí 60 độ. ‘Tiểu’ nghĩa là nhỏ, đây là khoảng thời gian thường xuyên xảy ra nhiều trận lũ nhỏ cũng như mưa rào.
Tiết Mang Chủng
Đây là tiết khí thứ 9 trong 24 tiết khí, là dấu hiệu cho thấy mùa ngũ cốc,hoa màu đã tới. Ngoài ra, mưa lớn kèm theo sấm sét thường xảy ra bất chợt. Ý nghĩa của tiết khí này, đối với vùng Trung Hoa cổ đại, là Ngũ cốc trổ bông. Còn đối với người nông dân Việt Nam, nó còn là khi người ta nhìn thấy chòm sao Tua Rua mọc. Tiết mang chủng là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 5 hoặc 6 tháng 6 khi kết thúc tiết tiểu mãn, mặt trời hướng 75 độ.
Tiết Hạ Chí
Tiết Hạ chí có thể rơi vào ngày 21/6 hoặc 22/6 dương lịch hàng năm. Mặt trời ở vị trí 90 độ. Thời điểm này đã vào giữa mùa hạ, thường rơi vào giữa năm. Tiết trời rất nắng nóng, khó chịu và oi bức. Bán cầu Bắc sẽ ngả về phía mặt trời nhiều hơn so với bán cầu Nam. Do vậy mà nhận lượng bức xạ lớn, thời gian ngày dài hơn đêm, trời lâu tối và nhanh sáng.
Tiết Tiểu Thử
Sau tiết Hạ chí là tiết Tiểu thử, thời tiết khá nắng nóng nhưng chưa đạt đến đỉnh điểm. Theo quy ước, tiết Tiểu thử xảy ra khi mặt trời ở mốc 105 độ, rơi vào ngày mùng 7 hoặc mùng 8 tháng 7 dương lịch.
Tiết Đại Thử
Ngày 22/7 hoặc 23/7 dương lịch hàng năm là ngày diễn ra tiết Đại thử, mặt trời khi ấy ở vị trí 120 độ. Khác với tiết Tiểu thử, tiết Đại thử nắng nóng rất gay gắt, gây nên cảm giác bức bối khó chịu, kèm theo đó là những cơn bão và áp thấp nhiệt đới.
3. Mùa Thu.
Tiết Lập Thu
Mùa thu là mua có tiết trời dễ chịu nhất trong năm. Đặc biệt là tiết Lập thu trời dịu mát, càng tối dần cảm giác hơi se lạnh. Thức quà đặc biệt của mùa thu như cốm xanh, hoa cúc rất được ưa chuộng trong mùa này. Ngày 7/8 hoặc 8/8 dương lịch hàng năm là ngày diễn ra tiết Lập thu, mặt trời ở vị trí 135 độ.
Tiết Xử Thử
Tiết Xử thử có thể rơi vào ngày 23/8 hoặc 24/8 dương lịch hàng năm. Mặt trời ở vị trí 150 độ. Đây là tiết mưa ngâu, khí hậu bắt đầu hạ nhiệt thay vào đó là những cơn mưa. Khoảng thời gian này đem lại cảm giác rõ nét nhất về tiết trời mát mẻ có phần se lạnh của trời thu.
Tiết Bạch Lộ
Thời điểm này ánh nắng mặt trời dường như nhạt hẳn, nắng nóng không còn nữa. Thêm vào đó thường có sương vào ban đêm và tiết trời hơi se lạnh. Thường diễn ra vào ngày 8/9 hoặc 9/9 hàng năm, mặt trời nằm ở vị trí 165 độ
Tiết Thu Phân
Khoảng thời gian này đã vào giữa mùa thu nên gần như không còn nắng nóng nữa. Đây cũng là mùa rụng lá tạo nên một khung cảnh rất nên thơ và lãng mạn. Ngày 22/9 hoặc 23/9 dương lịch hàng năm sẽ là thời điểm của tiết Thu phân và mặt trời ở hướng 180 độ.
Tiết Hàn Lộ
Thường bắt đầu vào khoảng ngày 8 hay 9 tháng 10 dương lịch, khi Mặt Trời ở xích kinh 195 độ. Thời tiết ở khoảng thời gian này khá mát mẻ, đối với vị trí địa lí như nước ta thì sẽ nhận được ít ánh sáng mặt trời hơn và kèm theo đó là trời sẽ tối sớm.
Tiết sương Giáng
Đúng với tên gọi ‘sương giáng’, tiết khí này gây nên hiện tượng sương mù phủ kín đặc biệt vào sáng sớm và chiều tối. Ngoài ra còn có thể gây nên hiện tượng sương muối ảnh hưởng xấu đến canh tác nông nghiệp. Tiết Sương giáng có thể rơi vào ngày 23/10 hoặc 24/10 dương lịch hàng năm. Mặt trời ở vị trí 210 độ.
4. Mùa Đông.
Tiết Lập Đông
Các đợt gió đầu mùa lạnh từ phía Bắc tràn về, nhiệt độ dần xuống thấp. Hiện tượng ngày dài đêm ngắn, trời sáng muộn và tối sớm. Thời gian bắt đầu tiết Lập đông là khoảng mùng 7 tháng 11 hoặc mùng 8 tháng 11 hàng năm. Khi ấy mặt trời nằm ở vị trí 225 độ.
Tiết Tiểu Tuyết
Tiết Tiểu tuyết thường bắt đầu vào ngày 22/11 hoặc 23/11 dương lịch, mặt trời ở vị trí 240 độ. Đây là thời điểm bắt đầu xuất hiện những đợt tuyết rơi nhẹ. Tuy nhiên hiện tượng này chỉ thấy rõ ở các nước như Trung Quốc, Hàn quốc còn ở Việt Nam ít vùng xuất hiện tuyết trừ khi nhiệt độ xuống rất thấp.
Tiết Đại Tuyết
Thời điểm này những trận tuyết lớn bắt đầu xuất hiện, các nước phương Bắc gần như phủ đầy trong tuyết trắng. Những đợt khí lạnh liên tiếp đổ về với cường độ mạnh và ngày càng khắc nghiệt. Do đó dẫn đến hiện tượng tuyết rơi.Đối với Việt Nam chỉ có một số tỉnh ở vùng núi phía Bắc xuất hiện hiện tượng này như Sapa, Lào Cai, ….
Tiết Đông Chí
Tiết Đông chí thường bắt đầu từ ngày 21/12 hoặc 22/12 dương lịch hàng năm. Vì là giữa mùa đông nên ban đêm rất dài, hoàng hôn đến sớm và bình minh rất muộn.
Tiết Tiểu Hàn
Rét nhẹ, thời tiết nhiệt độ giảm sâu, giá rét, tuyết rơi, sương muối, nhiều nơi đóng băng, dù lạnh nhưng vẫn ở mức dễ chịu, không quá khắc nghiệt, thường bắt đầu vào ngày 5/1 hoặc 6/1 dương lịch và kết thúc ngày 20 hay 21 tháng 1. Mặt trời ở ngưỡng 285 độ.
Tiết Đại Hàn
Thời điểm mà mọi người chuẩn bị đón tết Nguyên đán, Đây cũng là khoảng thời gian khắc nghiệt nhất trong 24 tiết khí. Trời trẻ rét cực độ, thỉnh thoảng còn có mưa. Do vậy cần chú ý che chắn cũng như đảm bảo an toàn cho vật nuôi. Sau khi kết thúc tiết Đại hàn sẽ là một chu kì mới của 24 tiết khí. Tiết Đại hàn có thể vào ngày 20/1 hoặc 21/1 dương lịch, mặt trời ở vị trí 300 độ.
